تولید برق پاک در میانه جاده 59

تولید برق پاک در میانه جاده 59
اولین نیروگاه برق آبی ایران
مهندس بابک فاضل بخششی
مدیر امور برنامه ریزی شرکت مدیریت تولید برق منتظرقائم

در شماره های گذشته به فراخور زمان احداث با برخی از قدیمی ترین نیروگاه های احداث شده در کشورمان که هم اکنون نیز پرتوان به تولید انرژی پاک برق مشغول هستند پرداختیم . چندی پیش که در هیات تحریریه مجله به لیست رویدادهای صنعت برق نگاه می کردیم متوجه شدیم که توجه بیش از حد ما به نیروگاه های سوخت فسیلی موجب گردیده تا نیروگاه های آبی سالهای 1340-1350 مورد عنایت و توجه قرار نگیرند. لذا در این شماره برآن شدیم تا برگشتی به عقب داشته و به معرفی نیروگاه آبی قدیمی کشورمان یعنی نیروگاه امیر کبیر بپردازیم . در حقیقت در لیست نیروگاه های کشور که از سال 1338 به بهره برداری رسیده اند بعد از نیروگاه طرشت در سالهای 1340 تا 1343 سه نیروگاه آبی امیرکبیر ، دز و سفید رود به طور پیاپی به بهره برداری رسیدند که در زمان خود رکورد جهانی در بهره برداری از نیروگاه های مبتنی بر انرژی پاک محسوب می شدند.
نیروگاه آبی امیر کبیر ( سد کرج)
 

طرح نیروگاه آبی امیر کبیر
معروف است  برای احداث یک نیروگاه و سد آبی بر روی رودخانه کرج از دو شرکت یکی آمریکایی و دیگری فرانسوی پیشنهاداتی به دولت وقت ایران ارایه شده است . سازمان برنامه وقت پس از دریافت این دو پیشنهاد متوجه می شود که پیشنهاد شرکت آمریکایی بسیار گران تر از پیشنهاد گروه فرانسوی است . تفاوت هایی نیز در طرح آمریکایی نسبت به طرح فرانسوی به چشم می خورد. یکی آنکه طبق نظر آمریکایی ها سد بتونی قطور باید باشد و این به علت موقعیت زلزله خیز منطقه است و دیگر آنکه برای تولید برق بهتر است ارتفاع سد 10 متر بلندتر در نظر گرفته شود. متخصصین وزارت نیرو در آن زمان با توجه به اهمیت موضوع تصمیم می گیرند تا بررسی طرح ها را از طریق هیات کارشناسان بین المللی انجام دهند . در ترکیب هیات حضور یک نفر آمریکایی ، یک نفر فرانسوی و یک نفر کاشناس برجسته انگلیسی پیشنهاد شد تشکیل هیات به مهندسی به نام الیستر گیب که پسر الکساندر گیب بود محول گردید و با هماهنگی های به عمل آمده سه نفر از برجسته ترین متخصصین سد سازی جهان از آمریکا ، فرانسه و انگلیس به ایران آمدند. این متخصصین به اتفاق معاون سازمان برنامه به محل سد کرج مراجعه  و چند روزی به بررسی وضعیت منطقه پرداختند و به اتفاق نظر دادند که محل سد از لحاظ ساختن سد نازک بتونی به هیچ وجه اشکالی نخواهد داشت. راجع به ارتفاع سد هم، این‌طور نظر دادند که چنانچه دیوار سد چهارمتر بلندتر باشد مقدار برق تولیدی با توجه به احتیاجات محلی کافی خواهد بود.اجرای طرح، به نحوی که کمیسیون بین‌المللی به اتفاق آرا نظر داده بود، مورد تصویب قرار گرفت و ساختمان سد مطابق آغاز گردید.  انجام این مطالعات در طول سالهای 1333 تا 1339 که ابوالحسن ابتهاج به عنوان مدیرعامل  سازمان برنامه  مشغول به کار بود و به دستور ایشان انجام پذیرفت . معروف است که ابتهاج فردی با روحیه سازش ناپذیر در مداخله امور کشور بوده و به همین دلیل علیرغم فشار های وارده توسط دولت آمریکا در نهایت وی طرح سد کرج  را با هزینه ای به مراتب کمتر و با تشکیل هیات فوق الذکر به سرانجام رساند. در حقیقت در زمان نخست‌وزیری زاهدی، وقبل از ورود ابتهاج به موضوع ، برای جلب رضایت خاطر سفارت آمریکا تصمیم گرفته شده بود ساختن سد کرج را بدون مناقصه به شرکت آمریکایی ماریسن نودسن بدهند و هزینه آن را از بانک «صادرات- واردات (اکسیم بانک)» آمریکا قرض کنند.  وامی که «اکسیم بانک» می‌داد به این شرط بود که تمامی امور مهندسی و اجرایی طرح منحصرا به وسیله متخصصین، مهندسین و شرکت‌های آمریکایی انجام شود. این طرز عمل به کلی با روش ابتهاج منافات داشت، زیرا همیشه اصرار داشت که اجرای طرح‌های مهم از طریق مناقصه بین‌المللی صورت بگیرد و اگر قرار بود وامی گرفته شود شرط اجرای پروژه توسط یک شرکت خاص مورد قبول وی نبود. ابتهاج طبق روش معمول خود آشکار و علنی همه‌جا با روش های جاری  مخالفت می کرد. این رفتار ابتهاج نه فقط موجب رنجش افراد مختلف در داخل حکومت که باعث دلخوری شدید ویلیام وارن رییس اصل چهار در تهران، چی پین سفیر آمریکا و اکسیم بانک شده بود. با این همه در همان زمان در تمام  طول مدتی که گفت‌وگو راجع به این انتخاب سد کرج در دست اقدام بود قسمتی از مطبوعات تهران وی را به عنوان اینکه از عمال آمریکا هست متهم کرده بودند. در هر صورت کمی بعد  در سال 1341 که سد کرج  تکمیل و در حال بهره برداری بود زلزله مهیب بوئین زهرا اتفاق می افتد و عدم خسارت به سد موجبات تایید تصمیم ابتهاج و هیات بین المللی را فراهم می سازد. البته در نهایت نظرات مختلفی در رابطه با رفتار و عملکرد ابتهاج و اینکه آیا واقعاً با نفوذ آمریکایی ها مخالفت می کرده و یا نه وجود دارد  زیرا برخی از منتقدین مدعی هستند در هیچ برحه ای مخالفت های ابتهاج قاطع نبوده و  منجر به عدم مداخله کشورهای دیگر بخصوص آمریکا در امور ایران نشده است.  به عنوان مثال برخی از منتقدین  تسلیم وی در مقابل شاه و عزل ناظر مالی سد یعنی آقای دانشپور را به دلیل شکایت شرکت موریسن نودسن دلیلی بر عدم قاطعیت وی در موضوع دخالت خارجی ها در پروژه سد امیر کبیر می دانند. اما ابتهاج در خاطرات خود به جابجایی دانشپور آنهم به دلیلی فعالیت سیاسی برضد شاه از شغل ناظر مالی سد به یک شغل دیگر در سازمان برنامه اشاره می کند.  

سرمایه لازم برای ساخت سد کرج
در تابستان سال 1334 "چی پین" سفیر وقت آمریکا در تهران به شاه پیشنهاد می کند که بهتر است عایدات نفت را به جای اختصاص به کارهای عمرانی به بودجه جاری تخصیص دهند و برای پروژه های عمرانی از کشورهای دیگر وام اخذ شود.این  پیشنهاد در راستای توسعه ژاندارم منطقه و تجهیز ارتش ایران مطرح می گردد.مدیر عامل سازمان برنامه وقت کشور در این مورد نیز شدیداً در مقابل این پیشنهاد مقاومت کرده و این پیشنهاد را مداخله در امور داخلی کشور دانسته و شاه را قانع می سازد که  این پیشنهاد را قبول نکند. البته بعد ها مشخص می شود که ظاهراً این پیشنهاد به طور مستقل توسط سفارت آمریکا تهیه شده بود زیرا یکی از وظایف این سفارت در آن زمان تامین کسری بودجه ایران بوده و با این پیشنهاد قصد آن بوده که کسری بودجه های جاری جبران و مسئولیت از اعضای سفارت خانه  رفع گردد. در نهایت سرمایه لازم برای ساخت سد از عایدات نفت به منظور انجام پروژه های زیر بنایی تامین می شود. مخارج سد حدود 4500 ميليون ريال بود که 3500 ميليون ريال آن صرف ساختن سد و نيروگاه و انتقال نيرو به تهران شد و 430 ميليون ريال جهت خريد ماشين آلات و ساختمان، 240 ميليون ريال صرف احداث جاده هاي انحرافي و الباقي نيز صرف ساير هزينه ها شد
مطالعات ساخت سد امیر کبیر
در سال 1331 سلسله مطالعاتي در اطراف ساختمان سد رودخانه کرج صورت می گیرد. البته در برخی منابع شروع مطالعات این سد را به سال 1326 منتسب می دانند. بدين منظور موسسه اي به نام بنگاه مستقل آبياري، پروژه اي تهيه کرد تا بتواند با احداث اين سد کمک موثري به توسعه کشاورزي و برق تهران بنمايد. محل احداث سد در 23 کيلومتري کرج تعيين شد و بنگاه نامبرده طبق پروژه فوق برآورد هزينه اي معادل پنجاه وپنج ميليون ريال داشت، ولي چون اداره آبياري به لحاظ عدم اعتبار قادر به ساخت اين سد نبود درصدد مذاکره با روساي اداره کمک هاي فني ايران و آمريکا برآمد.پس از مذاکرات مفصل درباره احداث اين سد، آقاي "جونز" رئيس قسمت مهندسي به اتفاق دو نفر ديگر از مهندسين اداره اصل چهارم بازديد از محل سد به عمل آوردند و قرار بر مطالعه و بررسي بيشتر اين پروژه شد، تا پس از جلب موافقت اداره مذکور ترتيبي براي شروع ساختمان سد کرج داده شود. بعد از فراز و نشیب های بسیار که جلوتر به آن ها اشاره گردید نهایتاً امضاي قرارداد در ساعت 30 و 13 دقيقه مورخ 29/07/1336  در 240 صفحه بين سازمان سد کرج به نمايندگي از طرف سازمان برنامه با شرکت "موريس نودسن" آمريکايي به عنوان سازنده سد و موسسه "هارزا" به عنوان تهيه کننده طرح منعقد شد.
به گفته مهندسان و دست اندرکاران آن زمان اين قرارداد چهارمين قرارداد مربوط به ساختمان سد کرج و در عين حال آخرين قراردادي است که درباره کليات عمليات ساختماني سد و تاسيسات برق و توربين هاي مربوطه و... بود. در ضمن اظهار داشتند که تا زمان انعقاد اين قرارداد کارهاي مطالعاتي و تهيه پروژه و نقشه ساختمان و کارگاه ها و انبارها، راه هاي فرعي، حفر 7 تونل و بتون ريزي تونل انحرافي انجام شده و قسمت عمده ماشين آلات نيز سفارش داده شده و در راه مي باشد.به موجب اين قرارداد مي بايست سد کرج تا 1370 روز بعد آماده بهره برداري شود.
افتتاح سد امیر کبیر
سرانجام ساعت 9 صبح مورخ 3/08/1340 سد کرج که چهارمين سد قوسي بزرگ جهان بود، افتتاح شد. ارتفاع اين سد 180 متر و طول بالاي آن 390 متر و ضخامت آن 30 متر مي باشد. حجم بتون مصرف شده در ساختار اين سد 706 هزار مترمکعب است. درياچه پشت سد به طول 14 کيلومتر و گنجايش 205 ميليون مترمکعب آب را دارد.
سد کرج قابلیت کنترل سیلاب‌های بهاره و جلوگیری از خسارت‌های ناشی از سیل، تامین آب شرب تهران سالانه به میزان 340 میلیون مترمکب، تنظیم آب برای مصارف آبیاری و کشاورزی اراضی حومه کرج به میزان 130 میلیون مترمکعب در سال و تولید انرژی "برق – آبی" جهت کمک به شبکه سراسری برق به ویژه در ساعات اوج مصرف به میزان سالانه 150000 مگاوات ساعت را به عنوان اهداف احداث در زمان بهره برداری در پرونده خود دارد.
موقعیت  سد  امیر کبیر
این سد بر روی رودخانه «کرج» با سطح حوزه آبریزی به مساحت 764 کیلومتر مربع و با متوسط جریان آب سالانه به میزان 472 میلیون مترمکعب در استان تهران و در فاصله 63 کیلومتری شمال غربی تهران و در کیلومتر 23 جاده کرج – چالوس، در شمال شهرستان کرج قرار دارد.
تغییرات منطقه ای ناشی از احداث سد
با ساخته شدن سد کرج و آبگیری آن، روستایی با نام واریان با جمعیت تقریبی 150 خانوار همراه با باغ‌های میوه به زیر آب رفت و ساکنان آن به نقاط دیگر پراکنده شدند اما قسمت کوچکی از این روستا مانند جزیره کوچکی در میان آب‌ها محصور مانده است. در حال حاضر تنها مسیر دسترسی به این روستا عبور از دریاچه سد به وسیله قایق می‌باشد.
روستای رزکان نیز از دیگر روستاهایی بود که پس ساخته شدن سد به زیر آب رفت و اهالی آن به پایین دست منطقه شیخ‌آباد کرج منتقل شدند و شهرکی به نام «رزکان نو» تأسیس نمودند.
هم‌اکنون امکان انجام ورزش‌های آبی همچون قایق‌سواری، اسکی روی آب و شنا در دریاچه سد به دلیل گسترش آلودگی و خطر ممنوع است اما از آنجا که این دریاچه یکی از مراکز طبیعی مهم پرورش ماهی قزل‌آلای رنگین کمان و قزل‌آلای خال قرمز می‌باشد، ماهیگیری در این دریاچه صورت می‌گیرد. همه ساله مجوز صید از تیر ماه تا اواخر شهریور ماه توسط اداره محیط زیست صادر می‌شود و هر فردی می‌تواند در روز 5 قطعه ماهی صید نماید.
حاشیه دریاچه سد کرج زیستگاه دائمی پرندگانی چون کبک و زیستگاه موقت پرندگان مهاجری همچون حواصیل خاکستری و اردک سرسبز می‌باشد که از مناطق سردسیر سیبری برای یافتن غذا در فصل زمستان به این منطقه مهاجرت می‌نمایند. در ارتفاعات پیرامون این دریاچه جانورانی مانند خرس قهوه‌ای، گراز، گرگ، جوجه تیغی، کل و بز زندگی می‌کنن
شناسنامه سد امیر کبیر
 
مشخصات فنی
طول تاج    390 متر
عرض تاج    85/7 متر
عرض در کف رودخانه    30 متر
ارتفاع از کف رودخانه    163 متر
ارتفاع از پی    180 متر
تعداد دریچه های تخلیه آب    6 عدد
مجموع ظرفیت دریچه های تخلیه آب    m3/sec1550
ظرفیت سرریز تخلیه    m3/sec1450
نوع سرریز    قطاعی
ظرفیت آبگیر    m3/sec
    

مشخصات تجهیزات هیدرو مکانیکی سد اصلی
ردیف    نام تجهیزات    تعداد    ابعاد به متر    محل نصب
1    سرریز    2    10*10    در رقوم 1755
2    دریچه اصلی    3    5.35*2.63    واحدهای نبروگاه
3    شیر    2    2.2قطر    واحدهای نبروگاه
4    دریچه درافت تیوپ    6    2.95*2.45    واحدهای نبروگاه
5    دریچه شیر تخلیه    2    1.43*2.9    شیر تخلیه
6    شیر تخلیه    2    1.3قطر    

مشخصات تجهیزات هیدرو مکانیکی سد تنظیمی
ردیف    نام تجهیزات    تعداد    ابعاد به متر    محل نصب
1    سرریز    2    10*10    
2    دریچه    1    1.43*2.9    شیر تخلیه
3    شیر    2    1.22*1.52    شیر تخلیه

در حاشیه حوادث سد امیر کبیر
از رویدادهای مهم این سد می‌توان به پایان غم‌انگیز زندگی آلبرت لاموریس کارگردان فیلم مستند «باد صبا» اشاره کرد که در جریان فیلم‌برداری صحنه‌های پایانی این فیلم بر فراز مجموعهٔ سد کرج، بر اثر سانحه‌ای که برای بالگرد گروه وی رخ داد، لاموریس، فیلم‌بردار او تابری، خلبان و کمک خلبان بالگرد در دریاچهٔ سد کرج غرق شدند.

قصه جاده چالوس چیست؟
 
سد امیر کبیر یکی از جاذبه های توریستی است که در جاده معروف به جاده چالوس قرار دارد . خالی از لطف نیست که در اینجا گذری کوتاه به تاریخ این جاده داشته باشیم . جاده ۵۹، معروف به جاده چالوس یکی از مهمترین جاده ها برای مردم تهران و کرج است که از میان شهر کرج در استان البرز شروع و به شهر چالوس در کرانه دریای خزر وصل می‌شود. برخی این جاده را یکی از زیباترین جاده‌های جهان می‌دانند.
تا اواخر دوره قاجار، جاده ای بین کرج - چالوس وجود نداشته و تنها یک مسیر خاکی و مال رو، راه دسترسی به روستاهای این منطقه را تشکیل می‌داده که به گونه‌ای نبود که ارتباط دهنده شمال و جنوب کوه های البرز باشد. این جاده در سال ۱۳۱۲ مورد بهره برداری قرار گرفت. از این زمان به بعد، انواع رستورانها و واحدهای اقامتی و پذیرایی در کنار این جاده شکل گرفت و با ساخت سد امیر کبیر (سد کرج) به جاذبه‌ها و زیبایی‌های این جاده افزوده شد و در اندک زمانی این جاده به یکی از تفریحگاه‌های مهم گردشگری ایران تبدیل شد.
به نقل از گفته‌های شفاهی از مردم قدیم، برای کندن تونل کندوان که یکی از مهمترین تونل های واقع در این جاده است ، چون کندن تونل کندوان آنهم بدون تجهیزات کار بسیار سخت و دشواری بود با یک سکه پنج ریالی که در آن زمان ارزشمند بود کارگران را تشویق می‌کردند و گفته می‌شود به ازای هر کلنگ پول داده می‌شده‌است.
این تونل در اردیبهشت ماه سال ۱۳۱۴ شمسی به طول مسافت یک هزار و ۸۸۶ متر و عرض پنج الی هفت و ارتفاع شش متر در طول چهار سال احداث شده و در سال ۱۳۱۸ به بهره برداری می‌رسد. با احداث این تونل ۱۳ کیلومتر از مسیر مرکز کرج به چالوس کاسته شد چون پیش از این برای طی این مسیر باید کوه دور زده می‌شد.